زندگی در خانواده نقش اساسی در حفظ سلامت روانی، اجتماعی و جسمانی کودکان و والدین دارد. خانواده اولین و مهمترین بافت اجتماعی را برای رشد انسان فراهم می سازد.اکثر مشکلات رفتاری کودکان منعکس کننده شرایط پیچیده بین فردی اعضای خانواده به‌ ویژه والدین می‌باشد. به عبارت دیگر وجود مشکلات رفتاری کودک به منزله روابط معیوب اعضای خانواده با یکدیگر است و با روش‌های تربیتی نادرست والدین و تعاملات معیوب آن‌ها با فرزندان ارتباط دارد.

منظور از شیوه‌های فرزند پروری، روش‌هایی است که والدین برای تربیت فرزندان خود به‌کار می‌گیرند و بیانگر نگرش‌هایی است که آن‌ها نسبت به فرزندان خود دارند و همچنین شامل معیارها و قوانینی است که برای فرزندان خویش وضع می کنند.

روشهای ارتباطی والدین و فرزندان به چهار قسمت کلی تقسیم شده : 1-والدین مقتدر ، 2-والدین مستبد، 3-والدین سهل گیر،  4-والدین مسامحه گر یا بی اعتنا

بهترین شیوه فرزند پروری سبک مقتدرانه است. نتیجه نهایی شیوه فرزندپروری مقتدرانه ، کودکی شایسته است که سازگاری روانی موثر و نتیجه بخشی از خود بروز می دهد. این روش دارای ترتیبی است که به لحاظ عاطفی مطمئن می باشد، پدر یا مادر محیط ثابت و محکمی ایجاد می کنند که کودک در این محیط پیام هایی را دریافت می کند که او را به عنوان فردی دارای حقوق فردی ارزیابی می کند. این روش می تواند کاملا برای رشد عزت نفس و استقلال فکری مطلوب باشد.

عوامل که در ایجاد مشکلات رفتاری در کودکان موثر است عبارتند از : سرشت یا خصوصیات ارثی کودکان، محیط خانواده، جامعه و ...

در محیط خانواده کودکان بسیاری از رفتار های خود را در تعامل با محیط می آموزند. در واقع آنها بیشتر از مشاهده رفتار بزرگتر ها آموزش می گیرند تا از گوش دادن به گفتار آنها.

جامعه: وقتی سن کودک بیش تر می شود و به مهد یا مدرسه می رود با افراد و موضوع های جدیدی سر و کار پیدا می کند که می توانند آثار منفی یا مثبتی بر او داشته باشند مثل دوستان کودک، رسانه (تلویزیون، رایانه، و اینترنت) و کارکنان و محیط مدرسه. کودکان از دوستان خود الگو برداری     می کنند و شما نمی توانید مانع این ارتباط شوید. ویژگی های انضباطی مدرسه و نوع ارتباط اولیاء با کودکان نیز می تواند تغییراتی را در رفتار آنها ایجاد کند. تماشای مداوم تلویزیون و ماهواره به ویژه صحنه های پرخشونت، و بازی های نامناسب رایانه ای باعث کاهش خلاقیت و تعامل کودکان با خانواده و افزایش رفتار های پرخاشگرانه می شود.

خطاهای شایع در فرزندپروری عبارتند از:

1-    بی توجهی به رفتار های مطلوب: به تدریج که کودکان رشد می کنند و بزرگ تر می شوند بسیاری از رفتار های خوب آنان از نظر دور   می مانند زیرا این رفتار ها بی سر و صدا انجام می شوند، کم اهمیت به نظر می رسند، عادی می شوند، کمتر از انتظار هستند، وظیفه تلقی می شوند، یا در مقایسه با دیگران ناچیز جلوه می کنند. این موضوع باعث می شود کودکان احساس کنند پدر و مادر برای این رفتار ها ارزش قائل نیستند و آنها را مورد تایید و حمایت قرار نمی دهند.

2-    توجه اتفاقی به رفتار های نامطلوب: بسیاری از اوقات والدین به صورت اتفاقی و بدون قصد به رفتار نامناسب کودک توجه نشان می دهند و باعث می شوند آن رفتار تقویت گردد. وقتی این رفتار ادامه پیدا می کند خود به نوعی مشکل برای خانواده تبدیل می شود.

3-    تله نردبانی: گاهی کودک خواسته نابجایی دارد که والدین ابتدا با آن مخالفت می کنند اما وقتی کودک برای رسیدن به این خواسته از رفتار های نامطلوب دیگری مانند اصرار، قشقرق و ... استفاده می کند، پدر و مادر کوتاه می آیند و با خواسته کودک موافقت می کنند. در این ماجرا کودک یاد می گیرد با تداوم در رفتار های نامطلوب می تواند والدین را راضی کند یا شکست بدهد زیرا تحمل آنان در برابر واکنش های کودک محدود به نظر می رسد.

4-    انتظارات غیر واقع بینانه:برداشتی که والدین از میزان توانایی ها، وظایف و تکلیف های فرزند خود دارند اگر کمتر یا بیشتر از اندازه واقعی باشد خود به عاملی برای نارضایتی والدین از عملکرد کودک تبدیل می شود. کودکی که کمتر از انتظار رفتار می کند بی عرضه، نافرمان، یا تنبل تلقی می شود. والدینی که خواسته های محدودی از فرزندانشان دارند فرصت یادگیری و پیشرفت را از او می گیرند و بعد از مدتی خودشان از وضعیت او شکایت می کنند.

5-    الگوی نامناسب بودن: بسیاری از رفتار های نامناسب کودکان نشانه وجود همین رفتار های اشتباه در اطرافیان به ویژه پدر و مادر است. کودکان شبیه به والدین رفتار می کنند نه طبق دستورالعملی که والدین به فرزندانشان ارائه می کنند. مثل مادری که سر کودکش داد می زند و یا پدر  و مادری که به یکدیگر بی احترامی می کنند و ناسزا می گویند ولی به کودک می گویند که:«بچه خوب که حرف زشت نمی زند!»

6-    دستور های نادرست: اگر دستور هایی که والدین به کودکان می دهند مبهم، نامشخص، بی موقع، متعدد، ناعادلانه، و غیر قابل پیگیری باشد احتمال نافرمانی و زیر پا گذاشتن قانون افزایش می یابد. مثال:«داریم میریم فروشگاه، اون جا مثل بچه آدم رفتار کنی ها!»

7-    تنبیه های غلط: یکی از عوامل مهم در بد رفتاری کودکان استفاده نادرست از روش های تنبیهی است. وقتی تنبیه با تاخیر، بی تناسب با رفتار، به صورت مبهم و تهدید آمیز، خشن، شدید و ترسناک انجام می گیرد، به هدف اصلی خود یعنی همان اصلاح رفتار دست پیدا نمی کند. تنبیه غلط به خشم، اعتراض و میل به انتقام، یا احساس گناه و بی ارزشی در درون کودک می انجامد و به بستری برای شکل گیری رفتار های نا مطلوب جدی تر تبدیل می شود.

چگونه می توانیم با کودکان یک ارتباط مثبت و قوی برقرار کنیم: زمان کافی و مناسبی را با فرزندان خود صرف کنید، فعالیت مشترک لذت بخشی را با فرزند خود انجام دهید، با کودک خود حرف بزنید و بازی کنید، احساسات خود را نشان دهید، کودک را تحسین و تمجید کنید.

"عظیمه صادقی"  کارشناس واحد سلامت روان، اجتماعی و اعتیاد مرکز بهداشت شهرستان شیراز شهدای  والفجر