سنگ کلیه یک بیماری رایج در سراسر جهان است که با ایجاد توده‌های کریستالی در کلیه‌ها یا مجاری ادراری شناخته می‌شود. این مشکل با شکل‌گیری این توده‌ها و گاهی دفع آن‌ها از طریق مجاری ادراری همراه است و فشار زیادی از نظر سلامتی و هزینه‌های اقتصادی به نظام‌های بهداشتی وارد می‌کند. در سال ۲۰۱۹، بیش از صد میلیون نفر در جهان به بیماری سنگ ادراری مبتلا شدند که حدود سیزده هزار مرگ را به دنبال داشته است.

هرچند برخی پژوهش‌های جدید نشان می‌دهند که میزان بروز سنگ کلیه در سطح جهانی رو به کاهش است، اما در مناطقی مثل خاورمیانه و شمال آفریقا این روند همچنان صعودی است. برای نمونه، در ایران طی سه دهه گذشته، نرخ بروز سنگ کلیه با احتساب استاندارد سنی ۴ درصد افزایش یافته و شیوع آن در طول عمر به حدود 6/6 درصد رسیده است. یکی از عوامل محیطی که همیشه در ارتباط با سنگ کلیه مورد توجه بوده، سختی آب آشامیدنی است.

سختی آب چیست؟

سختی آب به میزان مواد معدنی محلول در آن، به‌ویژه یون‌های کلسیم و منیزیم، اشاره دارد و از نظر علمی بر اساس غلظت کاتیون‌های فلزی چند ظرفیتی تعریف می‌شود. سایر فلزاتی مثل آهن، منگنز، استرانسیوم و آلومینیوم هم ممکن است حضور داشته باشند، اما تأثیرشان ناچیز است. سختی آب به دو نوع موقت و دائم تقسیم می‌شود؛ سختی موقت از بی‌کربنات‌های کلسیم و منیزیم ناشی می‌شود و با جوشاندن کم می‌شود، اما سختی دائم، که از سولفات‌ها و کلریدهای این فلزات به وجود می‌آید، با جوشاندن از بین نمی‌رود.

سختی آب و تشکیل سنگ کلیه

تشکیل سنگ کلیه فرآیندی پیچیده است که از اشباع بیش از حد ادرار با موادی مثل کلسیم، اگزالات و اسید اوریک شروع می‌شود و با رسوب و تبدیل این مواد به کریستال ادامه می‌یابد. این روند تحت تأثیر عواملی مانند حجم ادرار، میزان اسیدی یا قلیایی بودن آن، و وجود موادی مانند سیترات، منیزیم، کلسیم و اگزالات قرار دارد. شایع‌ترین نوع سنگ کلیه، سنگ اگزالات کلسیم است. تأثیر سختی آب آشامیدنی بر سنگ کلیه همچنان محل بحث است و نتایج متفاوتی درباره آن وجود دارد. با این حال، عوامل دیگری مانند کم‌آبی، مصرف ناکافی مایعات، رژیم غذایی پر از سدیم، پروتئین حیوانی و اگزالات، سابقه خانوادگی، چاقی، عفونت ادراری، و همچنین سن و جنسیت در بروز سنگ کلیه مؤثرند. نوشیدن مقدار کافی مایعات مهم‌ترین راه پیشگیری شناخته می‌شود، زیرا افزایش حجم ادرار، غلظت مواد معدنی را کاهش داده و از تشکیل کریستال‌ها جلوگیری می‌کند. از سوی دیگر، کلسیم موجود در رژیم غذایی می‌تواند با اتصال به اگزالات در روده، نقش محافظتی هم ایفا کند.

پژوهش‌ها درباره ارتباط سختی آب با سنگ کلیه نتایج گوناگون و گاهی متضادی به همراه داشته‌اند. مطالعه‌ای در ایران نشان داده که در مناطق با آب سخت‌تر، احتمال ابتلا به سنگ کلیه بیشتر است. تحقیقی در رانیه (در اقلیم کردستان عراق) هم ارتباط مثبتی بین سختی آب و تشکیل سنگ کلیه، به‌ویژه با بالا رفتن سن نشان داده است، ولی به دلیل وجود منیزیم زیاد در آب محلی، خطر کلی سنگ کاهش یافته است. در روستاهای چین، سختی آب آشامیدنی به‌عنوان یک عامل خطر برای سنگ کلیه شناخته شده است. در انگلستان، یک پژوهش نشان داد که آب سخت و کلسیم زیاد در آب خانگی می‌تواند خطر سنگ کلیه را در افراد بالای ۶۰ سال و زنان افزایش دهد، اما در کل جمعیت مورد مطالعه، رابطه مشخصی بین سختی آب، کلسیم یا کربنات کلسیم و سنگ کلیه دیده نشد. در مقابل، مطالعه‌ای بزرگ در آمریکا گزارش کرد که شیوع سنگ کلیه در طول عمر در مناطق با آب نرم‌تر کمی بیشتر است. چندین پژوهش دیگر هم نتوانستند ارتباط ثابتی بین سختی آب عمومی و بیماری سنگ ادراری پیدا کنند. در ایران، بررسی انجام شده در مراکز استان‌ها هیچ رابطه کلی بین سختی آب و سنگ کلیه نشان نداد، هرچند وجود منیزیم در آب لوله‌کشی با کاهش خطر همراه بود. مطالعه‌ای در بنگال غربی هند هم هیچ ارتباط معناداری بین آب سخت و سنگ کلیه پیدا نکرد. این تفاوت‌ها نشان می‌دهد که تأثیر سختی آب به ترکیبات معدنی آن و ویژگی‌های جمعیتی هر منطقه بستگی دارد.

ترکیب معدنی آب نقش کلیدی در این موضوع دارد. منیزیم با جلوگیری از تشکیل کریستال‌های اگزالات کلسیم، خطر را کم می‌کند. بی‌کربنات هم با قلیایی کردن ادرار و افزایش سیترات، از سنگ‌سازی پیشگیری می‌کند، اما سدیم زیاد با افزایش دفع کلسیم، خطر سنگ کلیه را افزایش می‌دهد. پتاسیم معمولاً اثر محافظتی دارد، ولی نقش سولفات هنوز کاملاً روشن نیست. عوامل فردی مثل سن، جنسیت و رژیم غذایی، و همچنین شرایط منطقه‌ای مانند آب‌وهوا و کیفیت آب محلی، همگی در این فرآیند اثرگذارند. در برخی پژوهش‌ها، شاخص خطر سنگ (که نسبت کلسیم به منیزیم و بی‌کربنات را می‌سنجد) با احتمال بروز سنگ کلیه ارتباط مثبتی نشان داده است.

نتیجه‌گیری

رابطه بین سختی آب و سنگ کلیه ساده نیست و تحت تأثیر عوامل متعددی مثل ترکیب معدنی آب، ویژگی‌های جمعیتی و شرایط فردی قرار دارد. با وجود نتایج متناقض پژوهش‌ها، مصرف کافی مایعات همچنان مهم‌ترین راه پیشگیری از سنگ کلیه است. با این حال، انتخاب نوع آب مصرفی و تنظیم رژیم غذایی باید با توجه به عوامل خطر شخصی، نوع سنگ و شرایط محیطی هر فرد انجام شود./ 

دکتر «احسان قره‌چاهی» کارشناس بهداشت محیط مرکز بهداشت شهدای والفجر