بطری‌های پلاستیکی به دلیل راحتی، وزن کم و هزینه پایین، به بخشی ضروری از زندگی روزمره تبدیل شده‌اند. اما آیا این انتخاب رایج می‌تواند پیامدهای پنهانی برای سلامتی انسان و پایداری محیط زیست داشته باشد؟

پژوهش‌های علمی اخیر نشان‌دهنده حضور ذرات ریز پلاستیکی و نشت مواد شیمیایی در آب بطری‌شده هستند که نگرانی‌هایی را برانگیخته است.

ذرات ریز پلاستیکی (میکروپلاستیک‌ها) 

ذرات ریز پلاستیکی (میکروپلاستیک‌ها) قطعات پلاستیکی با اندازه کمتر از ۵ میلی‌متر هستند. ذرات نانویی (نانوپلاستیک‌ها)، زیر مجموعه‌ای با اندازه کمتر از ۱ میکرومتر، به دلیل ابعاد بسیار کوچک شان قابلیت نفوذ به بافت‌های زیستی را دارند. مطالعه‌ای برجسته در سال ۲۰۲۴ گزارش داد که هر لیتر آب بطری‌ شده به طور میانگین حاوی دویست و چهل هزار ذره ریز پلاستیکی است، که نود درصد آنها نانوپلاستیک‌اند.

 جنس بطری‌ها و مواد شیمیایی 

بطری‌های آب اغلب از پلی‌اتیلن ترفتالات (PET) برای نوع یک‌بار مصرف و پلی‌اتیلن با چگالی بالا (HDPE) برای نوع قابل استفاده مجدد ساخته می‌شوند. این پلیمرها در شرایط استاندارد ایمن تلقی می‌شوند و فاقد ترکیبات شناخته‌شده‌ای مانند بیسفنول آ (BPA) یا فتالات‌ها هستند که به‌عنوان مختل‌کننده‌های غدد درون‌ریز شناخته می‌شوند. با این حال، قرار گرفتن در معرض گرما، نور فرابنفش یا استفاده طولانی‌مدت می‌تواند منجر به تجزیه پلیمرها و آزادسازی ذرات ریز پلاستیکی یا مواد شیمیایی مانند آنتیموان به آب شود. مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۳  نشان داد که دمای بالای چهل درجه سانتی‌گراد به طور قابل‌توجهی نشت این مواد را افزایش می‌دهد.

خطرات احتمالی برای سلامتی و محیط زیست 

ذرات نانویی به دلیل اندازه کوچک شان می‌توانند از سدهای بیولوژیکی مانند روده یا سد خونی-مغزی عبور کنند و در اندام‌ها تجمع یابند. پژوهش‌های آزمایشگاهی نشان داده‌اند که این ذرات می‌توانند التهاب، استرس اکسیداتیو و آسیب DNA را در سلول‌های انسانی تحریک کنند. همچنین، ارتباط احتمالی با اختلالات هورمونی و بیماری‌های مزمن در حال بررسی است، اگرچه هنوز شواهد اپیدمیولوژیک کافی وجود ندارد.

 تولید بطری‌های پلاستیکی سالانه میلیون‌ها بشکه نفت مصرف می‌کند و تنها حدود سی درصد از آنها بازیافت می‌شوند. زباله‌های باقی‌مانده در طبیعت به ذرات ریز پلاستیکی تجزیه می‌شوند که آب‌های زیرزمینی، خاک و زنجیره غذایی را آلوده می‌کنند. مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۴ تخمین زده که میکروپلاستیک‌ها تا ۱۰ درصد از آلودگی دریایی جهانی را تشکیل می‌دهند.

راهکارهایی برای سلامتی و طبیعت 

برای کاهش مخاطرات سلامتی و زیست‌محیطی، این راهکارها پیشنهاد می‌شوند:

جایگزین‌های پایدار: استفاده از ظرف‌های شیشه‌ای یا استیل ضدزنگ که فاقد نشت مواد شیمیایی‌اند و اثرات زیست‌محیطی کمتری دارند.

مدیریت استفاده از بطری‌ها

   - بطری‌ها را در دمای پایین و دور از نور خورشید نگهداری کنید تا تخریب پلیمرها کاهش یابد.

   - از استفاده مجدد بطری‌های یک‌بار مصرف پرهیز کنید؛ پژوهش‌ها نشان داده‌اند که هر چرخه استفاده، آزادسازی ذرات را تا ۵۵۳ ذره در لیتر افزایش می‌دهد.

  از اعمال فشار مکانیکی (مثل فشردن بطری) خودداری کنی   -  

نتیجه‌گیری 

بطری‌های پلاستیکی در شرایط عادی احتمالاً خطر فوری ایجاد نمی‌کنند، اما حضور ذرات ریز پلاستیکی و اثرات زیست‌محیطی گسترده آنها، هشداری جدی برای سلامتی انسان و پایداری طبیعت است. شواهد علمی رو به رشد، بر لزوم کاهش وابستگی به این بطری‌ها تأکید دارد. انتخاب ظرف‌های غیرپلاستیکی و مدیریت بهتر پسماندها می‌تواند هم سلامت فردی را بهبود بخشد و هم فشار بر اکوسیستم‌ها را کاهش دهد. آینده‌ای سالم‌تر و پاک‌تر در گرو تصمیم‌های آگاهانه ماست. / دکتر «احسان قره چاهی» – کارشناس بهداشت محیط مرکز بهداشت شهدای والفجر