آلودگی هوا امروز یکی از مهم‌ترین تهدیدهای سلامت عمومی در سراسر جهان است. این معضل نه تنها محیط زیست، بلکه سلامت انسان‌ها را از ابتدای زندگی تا کهنسالی تحت تأثیر قرار می‌دهد.

بر اساس گزارش‌های سازمان جهانی بهداشت، سالانه میلیون‌ها نفر به دلیل قرار گرفتن در معرض هوای آلوده دچار بیماری‌های جدی یا مرگ زودرس می‌شوند. آلاینده‌های هوا شامل ذرات معلق، گازهای سمی، فلزات سنگین و ترکیبات شیمیایی هستند که هر یک به شیوه‌ای متفاوت بر بدن اثر می‌گذارند.

یکی از مهم‌ترین این آلاینده‌ها، ذرات معلق بسیار ریز (PM2.5) هستند. این ذرات با قطر کمتر از 5/2 میکرون می‌توانند به اعماق ریه نفوذ کرده و حتی وارد جریان خون شوند. حضور آن ها در ریه موجب التهاب بافتی، کاهش ظرفیت تنفسی و تشدید بیماری‌هایی نظیر آسم و برونشیت می‌شود. ورود به جریان خون نیز خطر فشار خون بالا، لخته‌های خونی و بیماری‌های قلبی-عروقی را افزایش می‌دهد. شواهد علمی نشان داده‌اند که ذرات فوق‌ریز حتی می‌توانند به مغز برسند و با التهاب عصبی، کاهش عملکرد شناختی و افزایش احتمال بروز آلزایمر و پارکینسون مرتبط باشند. کودکان، سالمندان و بیماران قلبی- ریوی به ‌طور ویژه در برابر این ذرات آسیب‌پذیر هستند.

ازن سطح زمین نیز از آلاینده‌های مهم دیگر است که در روزهای گرم و آفتابی افزایش می‌یابد. استنشاق این گاز موجب التهاب مجاری تنفسی، کاهش عملکرد ریه، حملات آسم و حساسیت بیشتر به عفونت‌های تنفسی می‌شود. ازن همچنین می‌تواند باعث تحریک چشم و بینی، پیری زودرس پوست از طریق استرس اکسیداتیو و حتی افزایش مرگ ‌و میر روزانه در بیماران قلبی گردد.

دی‌اکسید نیتروژن و دی‌اکسید گوگرد، دو گاز حاصل از احتراق سوخت‌های فسیلی، اثرات مخرب بسیاری دارند. دی‌اکسید نیتروژن موجب التهاب مجاری هوایی و کاهش عملکرد ریه در کودکان و بیماران آسمی می‌شود. دی‌اکسید گوگرد نیز سبب سرفه، تنگی نفس، تحریک چشم و مشکلات تنفسی می‌گردد. ترکیب این گازها با رطوبت و ذرات معلق اثرات آن‌ها را چند برابر می‌کند و حتی با مشکلاتی نظیر اختلالات فشار خون در دوران بارداری و ناهنجاری‌های مادرزادی در ارتباط است.

منوکسید کربن یکی دیگر از آلاینده‌های خطرناک هواست. این گاز بی‌رنگ و بی‌بو با میل ترکیبی بالا به هموگلوبین، مانع از انتقال کافی اکسیژن به بافت‌های حیاتی بدن می‌شود. مواجهه با غلظت‌های بالا سردرد، سرگیجه، اختلالات عصبی، نارسایی قلبی و حتی مرگ را در پی دارد. در دوران بارداری، عبور منوکسید کربن از جفت می‌تواند سطح بالای این گاز را در خون جنین ایجاد کند و رشد داخل رحمی را مختل نماید.

فلزات سنگین از دیگر اجزای مهم آلودگی هوا هستند. این عناصر که عمدتاً از صنایع و احتراق سوخت‌ها ناشی می‌شوند، با ایجاد استرس اکسیداتیو موجب آسیب سلولی و افزایش خطر بیماری‌های قلبی-عروقی، مشکلات عصبی و اختلالات کلیوی و کبدی می‌شوند. سرب به ‌ویژه برای کودکان مضر است و کاهش ضریب هوشی و مشکلات رفتاری ایجاد می‌کند. بسیاری از فلزات می‌توانند از جفت عبور کنند و رشد جنین را مختل نمایند.

هیدروکربن‌های آروماتیک چندحلقه‌ای نیز از احتراق ناقص سوخت‌های فسیلی و دخانیات ایجاد می‌شوند. این ترکیبات به دلیل خاصیت سرطان‌زایی و جهش‌زایی، خطری جدی برای سلامت محسوب می‌شوند. مواجهه کوتاه ‌مدت با آن‌ها موجب تحریک پوست، چشم و تهوع می‌شود و مواجهه طولانی‌ مدت خطر ابتلا به سرطان‌های ریه، پوست، مثانه و دستگاه گوارش را افزایش می‌دهد. این ترکیبات می‌توانند در بافت‌های چربی بدن ذخیره شده و از طریق جفت به جنین منتقل شوند.

از دیگر آلاینده‌های مهم، بنزن است؛ گازی بی‌رنگ با بوی شیرین که از احتراق ناقص سوخت‌ها، به‌ویژه در موتورهای بنزینی، تولید می‌شود. بنزن به دلیل خاصیت سرطان‌زایی خود به ‌ویژه در ایجاد سرطان‌های خون مانند لوسمی نقش دارد و با اثرگذاری بر ترمیم ژنوم می‌تواند زمینه‌ ساز جهش‌های ژنی شود.

در جمع‌بندی می‌توان گفت آلودگی هوا مجموعه‌ای پیچیده از آلاینده‌هاست که سلامت انسان را از راه‌های مختلف به خطر می‌اندازد. بیماری‌های تنفسی، قلبی-عروقی، عصبی، مشکلات رشد کودکان و حتی سرطان از جمله پیامدهای مواجهه با هوای آلوده هستند. برای مقابله با این بحران، اقداماتی مانند کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی، توسعه انرژی‌های پاک، گسترش حمل‌ و نقل عمومی، افزایش فضای سبز و ارتقای آگاهی عمومی ضروری است.

هوای پاک یک حق بنیادین برای همه انسان‌هاست و حفظ آن، سرمایه‌ای ارزشمند برای نسل‌های امروز و فرداست؛ سرمایه‌ای که تنها با همکاری مردم، مسوولان و سیاست‌گذاران می‌توان از آن صیانت کرد./ دکتر «احسان قره‌چاهی»  رئیس گروه بهداشت محیط و کار مرکز بهداشت شهدای والفجر